Быһый, бөҕө дьон дойдулара

 

 

Хоро бииһин ууһуттан үөскээн, тэнийэн тахсыбыт Хоро нэһилиэгэр былыр-былыргыттан кус быһый, ат бөҕө дьон үөскэтэлээн сылдьан баран, сурукка-бичиккэ киирбэккэ хаалбыттара. Арай, отутус сыллартан саҕалаан эрэ нэһилиэк бэйэтин спортивнай олоҕун сырдатар кыахтаммыта.

1936 с. Чараҥҥа буолбут ыһыахха мас тардыһыытыгар Гаврил Илларионович Конников тэҥнээҕин булбатах. Уон бууттаах ыараханы көтөҕүүгэ Влас Алексеевич Орлов тобугар диэри көтөҕөн иккис буолбут, курдаһан тустууга Роман Андреевич Крылов- Күүстээх Наһаарап кэнниттэн эмиэ иккис буолан, хоролор дойдуларын ыһыаҕар ааттарын түһэн биэрбэтэхтэр. Бу курдук, Чараҥ атын ыһыаҕар Семен Иванович Протодьяконов I сүүрүүгэ хаста да бастаабыта биллэр. Онтон уһуну сүүрүүгэ Николай Бурцев – Иэкэттэ иннигэр кими да түһэрбэт этэ. Никифоров кэнниттэн (Сэргэй Аҕабыыт уола) Семен Иванович Протодьяконов II – иккис, Георгий Васильевич Данилов кылыыга түөртүү ыллар хаамыыны түһэн, үһүс буолбуттара биллэр. Бу дьон үһүөн хаһыакка сырдатыллыбыттара. Семен Иванович Протодьяконов кылыыга хаста да кыайан биир дойдулаахтарын куруук үөрдэрэ. Хапсаҕайдьыт Иван Васильевич Аммосов, кылыыһыт Николай Иванович Протодьяконов курдук дьон уоһуттан түспэт, кэпсээҥҥэ сылдьар, айылҕаттан бэриллибит “баардаах” дьон олоро сылдьыбыттара.

Хороттон 40-с сыллар бүтүүлэрэ, 50-с сыллар саҕаланыылара Роман Михайлович Петухов хапсаҕайдаһан уонна тустан оройуоҥҥа, республикаҕа киэҥник биллибитэ. Итинтэн салгыы хайыһарга Татьяна Конникова оройуоҥҥа да, республикаҕа да иннин кимиэхэ да биэрбэтэҕэ. Афанасий Лазаревич Гуляев – Кылыыһыт Гуляев оройуоҥҥа, республикаҕа хас да төгүл субуруччу чемпионнаабыта. Эмиэ сэрии кэнниттэн хапсаҕайга Дмитрий Федорович Крылов – Муоһаан бириистээх миэстэлэри ыла сылдьыбыта биллэр. Ити кэнниттэн 50-с сыллар ортолоруттан саҕалаан, Прокопий Семенович Крылов оскуола оҕолоругар уонна улахан дьоҥҥо хайыһарга, оройуоҥҥа, республикаҕа чемпионнаабыта. Оройуон биир күүстээх хайыһардьытынан Петр Михайлович Находкин биллибитэ, хаста да оройуон сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирсэн, республикатааҕы күрэхтэһиилэргэ кыттыбыта.

1956 с. Саха сирин норуоттарын 1 спартакиадатыгар оройуон хамаандатыгар Иван Семенович Протодьяконов – сүүрүүгэ, Николай Семенович Стручков – кылыыга, ыстаҥаҕа, Татьяна Гаврильевна Конникова– диискэни быраҕыыга, ядро анньыытыгар ситиһиилээхтик кыттыбыттара.

1957 с. саҕалаан оройуоҥҥа көҥүл тустууга Николай Николаевич Бурцев, кылгас дистанцияҕа сүүрүүгэ Роман Николаевич Бурцев оройуон призердарынан буолбуттара.

Хайыһардьыттар: Екатерина Дмитрьевна Орлова, Ульяна Гаврильевна Конникова, Николай Дмитриевич Ховров холкуостарын, оройуоннарын чиэһин элбэхтик көмүскээбиттэрэ. Урукку «Хатыҥ-Сыһыы» холкуос ыччаттара Анна Петровна Стручкова, Татьяна Герасимовна Петрова – сүүрүүгэ, Григорий Григорьевич Петров I – волейболга, Филипп Степанович Петров – хайыһарга куруук ситиһиилээхтик кытталлара. Оччотооҕу «Маленков» холкуос ыччата үлэҕэ уонна спортка оройуоҥҥа биир бастыҥнарынан биллэллэрэ. Никон Никонович Ховров гиирэни анньыыга эмиэ ситиһиилэнэрэ. Иннокентий Дмитриевич Крылов, Коммунар Дмитриевич Крылов, Дмитрий Ильич Скороходкин, Василий Власьевич Орлов тустууга, Петр Власьевич Орлов уһун дистанцияҕа сүүрүүгэ оройуоҥҥа ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Марфа Васильевна Курилкина сүүрүүгэ, Василий, Петр Орловтар республикаҕа                                                                                                                         тиийэ күрэхтэспиттэрэ. Семен Васильевич Макеев, Коммунар Дмитриевич Крылов Саха АССР спордун маастардара буолбуттара. 60-с сыллар бүтүүлэриттэн саҕалаан Майаҕас ыччата, бииргэ төрөөбүт Крыловтар хайыһар спордугар оройуоҥҥа, республикаҕа тиийэ биллибиттэрэ. Прокопий, Семен, Анна, Мария, Варя, Гриша, Римма, Настя, Александр Крыловтар династиялара хайыһар спордун баһылаан, нэһилиэктэрин аатын элбэхтик ааттаппыттара. Манна кинилэр аҕалара кырдьаҕас комсомол, сэбиэскэй үлэһит, спортка дьоҕурдаах сэрии бэтэрээнэ Семен Гаврильевич Крылов үтүөтэ-өҥөтө улахан.

 

                                            40 – 50 с сыллаах  спортсменнар.

     Хоро  нэһилиэгин  спортсменнарын  бу  сылларга маассабайдык  спортка  кыттыы суох.  Бу  барыта  Аҕа  Дойдуну  көмүскүүр  Улуу  сэриитин  кэмэ  уонна  ол  кэннинээҕи  сут -  кураан  сыллар,  олоҕу  чөлүгэр  түһэрии  кэмнэрэ  буоланнар  олох  ыарахаттара  мэһэйдээбиттэрэ.

   40 -с  сыл  бүтүүтүгэр  уонна  50 -с  сыл  саҕаланыытыгар  Петухов  Роман  Михайлович  хапсаҕайдаһан  тустууга  оройуоҥҥа  уонна  Республикаҕа  хас  да сыл  субуруччу  чемпионнаабыта.  Сэрии  кэнниттэн  хапсаҕайга   Крылов  Дмитрий  Федорович  -Муоһаан  бириистээх  миэстэни  ыла  сылдьыбыта.  50   –с  сыллар  ортолоругар  хайыһарга  Крылов  Прокопий  Семенович  оскуола  оҕолоругар  уонна  улахаттарга  оройуон  Республика  чемпионнара  буолбута,  оройуоҥҥа  биир күүстээх  хайыһардьытынан  Находкин  Петр  Михайлович  биллибитэ.  Хаста  да  оройуон  сборнай  командатыгар  киирсэн  республиканскай  спартакиадаҕа  Стручков  Николай  И.  -1  велосипедынан  сүүрүүгэ  кыттыыны  ылбыта.   1957 сылтан  са5алаан  оройуоҥҥа  көҥүл  тустууга  Бурцев  Николай  Николаевич  бэйэтин  ыйааһыныгар  бириистээх  миэстэлэри  ылан  хаста  да  республиканскай  зональнай  күрэхтэһиигэ  Орлова  Екатерина  Дмитриевна,  Конникова  Ульяна  Гаврильевна  оччотооҕу  Маленков  аатынан  колхоз  чиэһин  активнайдык  көмүскээбиттэрэ.  Ол түмүгэр  Орлова   Е.  Д.,  Ховрова  Н. Д. Зональнай  уонна  респ.  Күрэхтэһиигэ  кыттан  бириистээх  миэстэни  ылбыттара.

     Бу  кэмнэргэ  Хоро  чилиэннэрэ  урукку  Хатыҥ-  Сыһыы  колхоз  “ Победа “ колхоз  этэ.  Оччотооҕу  Хатыҥ – Сыһыы  ыччаттара  Стручкова  Анна  Петровна,  Петрова  Татьяна  Герасимовна,  /сүүрүүгэ/  Петров  Григорий  Григорьевич  волейболга,  Петров  Филипп  Степанович  хайыһарга  1  разряд  нуорматын  оройуоҥҥа  толорбута. Оччотооҕу  Маленков  аатынан  колхоз  ыччаттара  үлэҕэ  спортка  биир  бастыҥнарынан  оройуоҥҥа  биллэллэрэ.  Ол курдук спортка  ордук  үчүгэйдик  Ховров  Николай  Никонович  - хайыһарга,  гираҕа- Крылов  Иннокентий  Дмитриевич,  Крылов  Коммунар  Дмитриевич,  Скороходкин  Дмитрий  Дмитриевич,  Орлов  Василий  Власьевич – тустууга. Орлов  Петр  Власьевич-    уһун  сүүрүүгэ  оройуоҥҥа  ситиһиилээхтик  кыттыбыттара.  Курилкина  Марфа  Васильевна  сүүрүүгэ,  василий,  Петр  Орловтар  республикаҕа  тиийэ  курэхтэспиттэрэ.

       Чараҥ  ыччата  Макеев  Семен  Васильевич  көҥүл  тустууга  манчаары  спартакиадатыгар  бириистээх  миэстэлэри  ылан  Саха  АССР  спордун  маастара  буолбута.  Маннык  чиэскэ  Крылов  Коммунар  Дмитриевич  тиксибитэ.

        60- с  сылларга  бүтүүтүгэр  саҕалаан   70  -с  сылларга  Майаҕас  ыччаттара  бииргэ  төрөөбүт  Крыловтр  хайыһар  спордугар  оройуоҥҥа,  республикаҕа  тиийэ  биллибиттэрэ.  Чемпион  уонна  призер  буолбуттара.  Ол  курдук  Прокопий,  Семен,  Анна,  Мария,  Римма,  Настя  Александр  Крыловтар  династиялара  хайыһар  спордун  баһылаабыттара.     

                                           70 – 80 сыллардаа5ы  спортсменнар.

    Бу  сылларга  спорт  нэһилиэккэ  маассабайдык  сайдыбыта.  Ол  курдук  Чараҥ, Майаҕас  оскуолаларыгар  физзал  тутуллубута.  Спорт  ветераннара  Протодьяконов  И.С., Ховров  Н. Д., Конникова  Т. Г., Орлов  И. Е., Бечекенова  В. М.  Уо. Д.а.  спорду  көҕүлээбиттьэрэ.  Совет  председателэ  Бурцев  В.П. көҕүлээһининэн  Майаҕаска  стадион  тутуллубута.

70- С  сыллар  саҕаланыытыгар  “Маяк”  колхоз  ГТО  нормативнай  заочнай  күрэхтэһиигэ ,  республикаҕа  үрдүк  көрдөрүүлэрирнэн  республиканскай  спортивнай  конференцияҕа  хайҕаммыта.  1986 с.  “Мүрү  “ совхоз  оройуоннай  юбилейнай  спартакиадаҕа бастаан  оройуоҥҥа  кубогы  ылбыта.  Манна хамаанданы  сүүмэрдээһиҥҥэ  спортинструктор  Иванов  В.И.  парком  секретара  Протодьяконов  И. С.  Энтузиаст  Орлов  И. Е.  улахан оруоллаахтар.

  70-с сыллар  са5аланыытыгар  Петров  Николай  Николаевич  республика5а  бириистээх  миэстэни  ылан,  респ. Сборнай  хамаандатыгар  киирэн  ситиһиилээхтик  күрэхтэһэн  ССРС  спордун  маастарыгар  кандидат  буолбута.  Ити  курдук  Иванов  Семен  Семенович 1970  с.  Алма  Атаҕа  куоракка  оҕолорго  бүтүн  союзтурнирга  III – миэстэни, 1974 с. чемпион  буолуталаабыта.  ССРС  спордун  маастарын  нуорматын  толорбута.

   Кырдьаҕас  суоппар  Аргунов  Василий  Васильевич  хапсаҕайга  оройуоҥҥа  хаста  да  чемпионнаабыта уонна  бириистээх  миэстэлэргэ  тиксибитэ.  Бурцева  Прасковья,  Иванов  Михаил  Тимофеевич  остуол  тенниһигэр  бэйэлэрин  нэһилиэктэрин  чиэһин  оройуоҥҥа  көмүскээбиттэрэ.  Ити  курдук  дьоҕурдаах спортсменнарынан  Петров  Петр  Семенович,  Петров  Степан  Семенович,  Бурнашев  Иннокентий  Константинович,  Бечекенова  Вера  Михайловна  о.д.а.  буолаллар.

Хоро ыччаттара хайыһардьыт Николай Николаевич Стручков оройуоҥҥа бастаан, республикаҕа тиийэ ситиһиилээхтик кыттыбыта. Боксаҕа ССРС спордун маастарын нуорматын толорбут Константин Семенович Бурцев республикаҕа хаста да чемпионнаабыта, РСФСР-га, ССРС-ка призердаталаабыта.

Майаҕас ыччаттара Илья, Егор, Михаил Орловтар көҥүл тустууга, хапсаҕайга, атах оонньууларыгар ыһыахтарга үгүстүк мүһэлэри ылаллара. И.Е. Орлов мас тардыһыытыгар, тустууга, волейболга, атах оонньуутугар дэгиттэр спортсмен буоларын көрдөрбүтэ. Маны таһынан нэһилиэккэ Василий Васильевич Аргунов, Прасковья Семеновна Бурцева, Михаил Тимофеевич Иванов, Петр Семенович Петров, Степан Семенович Петров, Иннокентий Константинович Бурнашев, Вера Михайловна Бечеканова, Виктор Викторович Аммосов, Раиса Викторовна Аммосова, Юрий Кимович Кычкин уо.д.а. спортсменнар нэһилиэктэрин чиэһин спортка эрэллээхтик көмүскүүллэрэ.

                                                                                                  

                                                  2000-2021 сыл ыччаттара:

   2000 сыл көлүөнэ ыччаттара Родион Ноговицын, Вася, Сеня Аргуновтар уонна Миша Ушаков чэпчэки атлетикаҕа оройуон, Россия, Уһук Илин күрэхтэригэр нэһилиэктэрин чиэһин көмүскүүллэрэ. Герман Копырин атах оонньууларыгар Саха сирин спордун маастара, республика күрэхтэрин элбэх төгүллээх призера уонна чемпиона. Калена Ховрова волейболга I разрядтаах, буулдьанан ытыыга III разрядтаах. Мас тардыһыытыгар Ньургустаана Николаевна Ануфриева СР спордун маастара, кини уола Сеня Ануфриев кэнники сылларга улуус, республика ыһыахтарын күрэхтэрин хас да төгүллээх кыайыылааҕа ааттанна. Мас тардыһыытыгар СР спордун маастара.

   2010 сылтан Майаҕас бөһүөлэгэр буулдьанан ытыы куруһуога үлэлиир, бу куруһуогу Прокопий Николаевич Трулин оскуола оҕолоругар, улахан дьоҥҥо иилээн-саҕалаан ыытар. Нэһилиэкпит дьаһалтата, оскуолабыт көмөтүнэн эрчиллэргэ аналлаах оборудованиелары, саалары ылан оройуон, республика таһымнаах күрэхтэр буолаллар. Бу куруһуокка үөрэммит оҕолор, улахан дьон араас күрэхтэргэ кыттан ситиһиилэрэ элбэх, нэһилиэктэрин чиэһин көмүскээн призер, чемпион ааттарын ылаллар. Ол курдук, Арсен Бурцев буулдьанан ытыыга СР спордун маастарыгар кандидат.

   Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр Дьулус Андросов, Петя Петров, Айсен Прокопьев уо.д.а. мини футболга Уһук Илин эрэгийиэнигэр баран ситиһиилээхтик кыттан кэлбиттэрэ. Майаҕастан төрүттээх ыччаттарбыт бииргэ төрөөбүттэр Вася, Дьулусхаан, Эрхаан уонна Оля Васильевтар саахымат көрүҥэр норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах күрэхтэргэ элбэхтик Саха сирин чиэһин көмүскээтилэр.

   Түмүктээн эттэххэ, спорт сайдыыта, ыччат эт-хаан өттүнэн эрчиллиитэ нэһилиэккэ бары өттүттэн усулуобуйа баар буолуутуттан улахан тутулуктаах. Маныаха нэһилиэк салалтата, спорт бэтэрээннэрэ эдэр ыччаты спортка уһуйуулара, көҕүлээһиннэрэ үтүө холобур буолар.

  Виктор Александрович Крылов мас-рестлиҥҥэ Уус Алдан уонна Саха республикатын хас да төгүллээх чемпиона уонна призера. 2021с. мас тардыьыытыгар Россия маастара буолла.

 

                               Саҥа спорт саалата сүргэбитин көтөхтө

Быйыл саас биһиэхэ, Майаҕас бөһүөлэгин олохтоохторугар, биир умнуллубат түгэнинэн ыччаты кынаттыыр спорт саалатын аһыллыыта буолла. Миигин, кырдьаҕас спортсмены, спорт саа- лата оскуола таһыгар туттуллубута ордук астыннарда. Тутуу үлэтин «Газстроймонтаж» тэрилтэ (толорооччу директор М.В.Гуляев) түргэн тэтиминэн, кыайа-хото тутан ыытта. Тутууга хас да биригээдэ үлэлээбитэ ордук көдьүүстээх буолла. Ол курдук, муостатын тэлгээһиҥҥэ, хосторун быһыыга, ол матырыйаалларын бэлэмнээһиҥҥэ Т.Т.Саввинов салайааччылаах Үөһээ-Бүлүүттэн кэлбит биригээдэ көмөлөстө. Тимир турбаттан оҥоһуллубут акылаатын сваркалааһыҥҥа олохтоох бэйэбит уолбут, дьоҕурдаах сварщик П.Н.Копырин биригээдэтэ сырытта. Каркаһын Е.П.Шелковников биригээдэтэ туруорда. Ититиитин уонна тас бүрүөһүнүн Чараҥтан кэлэн Д.Д.Копырин биригээдэтэ үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥордо. Атын ис үлэтигэр олохтоох ыччат үлэлээтэ. Спорт саалабыт өссө уһуннук тутуллуоҕун, улууспут оччотооҕу баһылыга В.Д.Троев 2012 сылы улууспутугар Спорт сылынан биллэрэн, үп-харчы көрдөрөн, улууска 4-с спорт сааланан киирбитигэр махталбыт улахан. Онтон матырыйаалын таһыытыгар бэйэбит ыччаппыт –улуустааҕы МТС директора С.С.Ноговицын бэйэтин кыаҕынан көмөлөһөн, дьонун-сэргэтин махталын ылла. Тутууга элбэх киһи үбүнэн көмөлөстүлэр. Ол курдук, М.И.Эверстов 200 тыһ. солк., М.Р.Готовцев 100 тыһ. солк., М.М.Слепцов 10 тыһ. солк, П.П.Колодезников 10 тыһ. солк., К.С.Крылова 10 тыһ. солк., С.С.Иванов 5 тыһ. солк., Г.В.Дегтярева 5 тыһ. солк., сэрии бэтэрээнэ П.В.Бурцев 2 тыһ. солк., биэрдилэр. Маны тэҥэ, Эверстовтар дьиэ кэргэн нэһилиэккэ массыына бэлэхтээтилэр. Нэһилиэк салалтатын быһаарыытынан, оскуолаҕа анаатылар. Спорт саалатыгар Аан дойду икки төгүллээх чемпиона, РФ спордун үтүөлээх маастара В.Лебедев аата иҥэрилиннэ. М.И.Эверстов спорт саалатын аһыллыытыгар икки кыыһынаан, күтүөттэринээн уонна биэс сиэнинээн кэлэн бардылар. Михаил Ильич кэллэҕин ахсын туох эрэ бэлиэ тэрээһини оҥорон барар үгэстээх. Бу сырыыга массыына бэлэҕин таһынан, оҕолорго ботуччу харчынан бириистээх   тустуу түһүлгэтин тэрийдэ. Бу республикатааҕы турнирга элбэх оҕо кэлэн, үчүгэй тустууларынан сэргэхситэн бардылар.

 

 

 

 

 

Үһүс оскуола спортка ситиһиитэ

 

Спорт бэтэрээннэрэ нэһилиэк чиэһин улуустааҕы комплекснай спартакиадаларга мэлдьи ситиһиилээхтик көмүскүүллэр. Ол курдук, 2008 сылтан алта төгүл I миэстэни, үс төгүл II- миэстэни, үс төгүл III- миэстэни ылары ситиспиттэрэ.

Хамаанда чиэһин эстафетаҕа Людмила Бурцева, Александра Илистярова, Ксения Кириллина, Прокопий Трулин, Василий Бурцев, Афанасий Бурцев, Олег Копырин теннискэ Варвара Ноговицына, Людмила Бурцева, Григорий Охлопков, Илья Орлов, сыал ытыытыгар Роберта Петрова, Прокопий Трулин, Григорий Охлопков, Петр Копырин, Александра Илистярова, дуобакка Мария Аммосова, Григорий Охлопков, Петр Иванов, саахымакка Раиса Аммосова, Дмитрий Аммосов, Николай Жирков, Петр Иванов, мээчик быраҕыытыгар Людмила Бурцева, Ксения Кириллина, Прокопий Трулин, Василий, Афанасий Бурцевтар хаамыска уонна хабылык көрүҥэр Роберта Петрова, Лариса Скороходкина, Василий Бурцев үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн, хамаанда инники күөҥҥэ тахсарыгар төһүү күүс буолаллар.

Нэһилиэккэ ытыы федерациятын спордун бэтэрээнэ Прокопий Николаевич Трулин утумнаахтык үлэлиир. Оҕолору, ыччаттары, бэтэрээннэри ытыыга дьарыктаан республика, улуус чемпионнарын, призердарын бэлэмнээтэ. Дуобат, саахымат куруһуогун спордун бэтэрээнэ Петр Васильевич Иванов салайан дьарыктаан, улуус чемпионнарын иитэн таһаарда. Бэтэрээннэр икки ардыларыгар улуустааҕы “СаДуоБа” күрэҕин тэрийэр.

Нэһилиэк бэтэрээннэрэ спорт хас да көрүҥэр Өлтөх нэһилиэгин бэтэрээннэрин кытта күрэхтэһэн, Өлтөх нэһилиэгин кубогын үйэ саас тухары ылары ситистилэр.

Ити курдук, бэтэрээн спортсменнар ыччаты чөл олоҕу таларга, спортка үрдүк ситиһиилэнэргэ көҕүлүүллэр.

 

Д.Д.Курилкин, 2008 сылтан нэһилиэк бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. 2020 сыл.